Nga Sonila Luzi
gazetashqiptare.al
Cilat janë karakteristikat e frikës? Dhe çfarë reagimesh mund të kemi kur përballeni me këtë emocion në një moment urgjence?
Mos lejimi i vetes i të pasurit frikë na vë në një gjendje të brishtë emocionale ekstreme, sepse nga njëra anë na bën të luajmë pjesën e atyre që nuk bien viktima të ankthit dhe na bën të ndihemi dukshëm të pathyeshëm, por nga ana tjetër na lejon të kemi mundësinë e një konfrontimi me veten dhe me kufijtë tanë.
A është e frikshme? Po.Le të hapim një parantezë teorike, drejtuar të gjithëve. Frika në psikologji përbëhet nga gjashtë emocioneve themelore të identifikuara nga psikologu amerikan Paul Ekman (1972, 1987). Me emocione themelore nënkuptojmë ato emocione që përjetohen nga të gjitha qeniet njerëzore, pavarësisht nga karakteristikatë tilla si kultura e përkatësisë, seksi, mosha, përkatësia etnike, etj.Ne mund ta përcaktojmë frikën si një gjendje emocionale të karakterizuar nga një ndjenjë rreziku, për veten ose për të tjerët, të lidhur me një situatë ose stimul të veçantë. Frika ushqehet nga tensioni dhe pasiguria, të cilat na pengojnë të jemi në gjendje të kuptojmë qartë dhe pa mëdyshje se cilat do të jenë pasojat me të cilat do të përballemi. Frika mund të lindë nga një stimul i përcaktuar ose të ketë diçka të pacaktuar si objekt të tij, të cilën ne nuk mund ta identifikojmë. Është mirë të kemi parasysh se frika, si të gjitha emocionet që mund të përjetojmë, nëse shprehen në mënyrë proporcionale ndaj rrezikut, ka një funksion adaptues, domethënë, na lejon të lidhemi me një situatë të dhënë nga mjedisi përreth nesh, në mënyrë të dobishme për mbijetesën tonë. Përkthyer në terma më praktikë, mund të themi se frika na mbron, sepse na lejon të njohim një situatë të rrezikshme dhe të përgatitemi për t’u përballur me të. Reagimet që vendosim të bëjmë kundrejt frikës mund të jenë
1.sulm 2.shmangia , në varësi të faktit nëse vendosim të përballemi apo ta kundërshtojmë stimulin që na frikëson. Është intuitive të kuptosh se si do të varet në masë të madhe vendimi për të ikur ose sulmuar, si dhe nga predispozitat personale të secilit prej nesh, nga një seri elementësh që karakterizojnë objektin e frikës sonë dhe nga sa ndikon frika e objektit tek ne, për sa i përket mirëqenies psiko-fizike.
Pra, çfarë do të thotë të pranosh që pandemia e Covid-19 na frikëson? Do të thotë të jemi në gjendje të kuptojmë se ndjehemi në një situatë rreziku si për veten tonë, ashtu edhe për njerëzit afër nesh dhe për të tjerët në përgjithësi, dhe se ky rrezik është i lidhur me rrezikun biologjik të infektimit me Covid-19. Do të thotë të pyesim veten nëse frika që ndiejmë në këtë situatë është proporcionale me rrezikun e vërtetë që po përjetojmë dhe, nëse po, a është i dobishëm dhe funksional për të mbrojtur dhe shpëtuar nga rreziku vetë.Kjo situatë është e nxitur nga tensioni dhe pasiguria, dhe nga të cilat ne nuk mund të nxjerrim qartë pasojat në nivelin shëndetësor, ekonomik, social dhe psikologjik.Sa i përket stimujve që shkaktojnë frikë, sigurisht mund të themi se kryesori përfaqësohet nga virusi, të cilit duhet t’i shtohet shqetësimi në lidhje me vdekjen, vuajtjet, ngjitjen tek të tjerët. Sidoqoftë, mund të shtojmë edhe një seri stimujsh të papërcaktuara dhe të përcaktuara dobët, të lidhura për shembull me shqetësimet që rrjedhin nga situata ekonomike dhe të punës, në pasigurinë që lidhet me kohëzgjatjen e situatës së emergjencës dhe me kohën pas urgjencës. Deri në çfarë mase këto stimuj, apo të tjerët, na ushqejnë frikën, është padyshim një fakt subjektiv, i cili në masë të madhe varet nga aftësia e individit për të racionalizuar dhe funksionalizuar sasinë e informacionit që ai merr për situatën aktuale, si dhe aftësinë që ai/ajo ka për të kuptuar dhe informuar përmes burimeve të besueshme, për të shmangur nxitjen e pasigurisë. Intensiteti me të cilin kjo situatë na frikëson gjithashtu varet shumë nga burimet personale që mund t’i fusim në një nivel emocional dhe psikologjik për të përballuar frikën, domethënë ato strategji që na lejojnë të mbajmë veten të kthjellët dhe sa më të qetë në lidhje me situatën që ne po përjetojmë. Situata përpara së cilës ne ndodhemi, teorikisht, mund t’i përgjigjemi me dy tipe sjelljesh në varësi të faktit nëse vendosim ta luftojmë frikën ose t’i shpëtojmë (largohemi) asaj.
Luftimi i frikës do të thotë të luftoni të gjitha stimujt e tij, do të thotë të vini në veprim energjitë tuaja konjitive dhe emocionale për të përballuar një situatë krejt të re, plot pasiguri dhe pyetje pa përgjigje, dyshime të pazgjidhshme. Të luftosh frikën, domethënë të pranosh që ke frikë. Të kesh frikë se mos jemi infektuar, të kesh frikë për më të brishtët, për shkak të pleqërisë ose sepse kanë histori klinike me sëmundje të mëparshme mund të mos mbijetojnë virusit , të kesh frikë se stresi në lidhje me këtë situatë do të marrë përsipër emocionet tona dhe do të krijojë probleme psikologjike(tani por edhe pasi gjithka të mbarojë) nga ana tjetër na trembin. Do të thotë gjithashtu të heqësh dorë nga frika për të mbetur pa ushqim dhe nevojat themelore, për aspektet ekonomike për shkak të pamundësisë për të punuar.Jo më pak e rëndësishme,është të jesh në gjendje të adaptohemi funksionalisht dhe pozitivisht në një situatë të izolimit të detyruar shoqëror dhe të rikrijimit të kohës në të, në mënyrë që t’i japin asaj kuptim. Këto sfida janë konfiguruar si beteja të vërteta të përditshme me dhe kundër vetvetes, në mënyrë që të na adaptojnë në një dimension të jetës që kurrë nuk e imagjinonim deri më tani.
Të ikësh nga frika, nga ana tjetër, do të thotë të shpëtosh të tashmen, të mohosh veçoritë e situatës që po jetojmë deri në atë pikë sa të mohojmë vetes se kemi të drejtë të frikësohemi, dmth, të mohosh mundësinë për t’i thënë vetes qartë “Unë Kam frikë nga ajo që po ndodh rreth meje “. Mos lejimi i vetes të frikësohemi, duke pasur frikë se mos kemi frikë, na vë në gjendje të brishtë emocionale ekstreme, sepse nga njëra anë kjo na bën të luajmë pjesën e atyre që nuk bien viktima të anktheve që kapin shoqërinë dhe na bëjnë të ndjehemi në dukje të pathyeshëm, por nga ana tjetër ajo parandalon mundësinë e një konfrontimi me veten, me kufijtë tanë . Nëse nuk e vendosim veten në gjendje të ndiejmë frikë, është shumë e vështirë për ne që të jemi në gjendje të identifikojmë qartë se cilat janë stimujt që shkaktojnë këtë emocion; njohja e origjinës së frikës sonë na lejon të përshkruajmë cilat janë kufijtë përtej të cilave ne nuk jemi në gjendje të depërtojmë dhe rrjedhimisht cilat janë burimet personale që mund pwrdorim për të provuar të shtyjmë pak veten përtej këtyre kufijve. Të mohosh vetesh të pasurit frikë është me sa duket një masë adaptive, e cila na mbron nga dhimbja që vetëdija sjell me vete: nuk është e nevojshme që të shkosh tek psikologu të kuptosh që të mohosh ekzistencën e një problemi na largon nga gjendja e vuajtjes së efekteve të saj anësore në një nivel emocional.
Nevoja për t’iu përgjigjur një kërkese specifike shoqërore, e cila kërkon që ne të tregojmë gjithmonë se jemi duke vepruar në maksimumin e potencialit tonë, na vë në pozitë që duhet t’i përgjigjemi një standardi të lartë të performancës, asaj të atyre që janë të fortë. Të qenit i fortë është sidoqoftë një nivel emocional që është gjithçka, por i ngurtë dhe i paracaktuar, por mjaft i modelueshëm dhe i adaptueshëm. Bërja e pyetjeve për vetë nevojën për të qenë e fortë është të paktën e padobishme në një botë ku progresi i specieve bazohet në mbijetesën e një individi më të fortë biologjikisht dhe – në kohët moderne – emocionalisht. Nga ana tjetër, është më e nevojshme se kurrë të pyesim për kuptimin e të qenit” i fortë”. Prandaj nuk është më një “kush” është i fortë, por në mënyrë të pashmangshme bëhet një “sa” është i fortë. Mund të konstatohet në mënyrë të arsyeshme që personi që i jep vetes mundësinë për të përjetuar të gjitha emocionet që ai ndjen se është i fortë, pa qenë nevoja të shtypë ato më të pakëndshmet dhe më të vështirat për tu menaxhuar, por përkundrazi duke i lejuar vetes që këto emocione të shfaqen në integritet në mënyrë që t’i njohim dhe menaxhojmë ato në një mënyrë adaptive dhe funksionale. I fortë është ai që nuk ka frikë të ketë frikë dhe që gjen mënyra dhe burimet për ta përballuar me vetë frikën !Në mënyrë të pashmangshme, frika që shoqëron këtë periudhë historike dhe shoqërore nuk është një frikë që ne mund ta menaxhojmë plotësisht vetë, sepse është frikë me dimensione shumë të mëdha, si në aspektin e intensitetit ashtu edhe të kohëzgjatjes. Është një frikë që përfshin të gjithë ne, që vjen kudo. Prandaj, ne mund t’i lejojmë vetes të kemi frikë dhe mund ta bëjmë pa frikë se mos kemi frikë.