Nga Mark Simoni
gazetamapo.al
(Poetit Ndoc Gjetja, në 10-vjetorin e shuarjes së tij)
Udhët
“Gjithë jetën me çakla në krah”, më tha Ndoci një ditë, teksa unë ndjeva në zërin e tij tashmë rraskapitjen e udhëtarit që sapo kishte mbyllur përjetë dhe rrugën e fundit. Tri herë në jetë, Ndoc Gjetja kishte bërë nga ato lëvizjet që s’i bënte askush, dhe që pati çuditur gjithkënd. Kishte udhëtuar kundër rrymës së lëvizjes së të tjerëve.
Me sa mbaj mend, më duket se më ka thënë që, të tria ato herë kur do të nisej për dikund tjetër, kanë qenë ditë me shi. Nga lagjja qendrore e qytetit, e sistemuar mirë, me drita, pallate të reja dhe zyra, një ditë krejt papritmas Ndoci kishte vënë teshat në një sharabajkë të madhe dhe qe nisur për të banuar në zonën më periferike të qytetit, në lagjen e magjypëve, atje ku çdo gjë qe e lënë pas dore, geto në terr e mjerim. Dhe Ndoci do shkonte të fuste kokën në një shtëpi të mjerë buzë Drinit.
Udha e dytë, qe bash atëherë kur fshati pati lodhur gjithkënd me hallet e tija, me pluhur e baltë ngado, dhe kur njerëzit me të gjitha mënyrat i mësynin banimit dhe punës në qytet. Ndoci krejt papritmas e lëshoi shtëpinë e tij dhe shkoi e u fut në qoshen më të humbur të një fshati, mori një shtëpi të thjeshtë dhe nisi një jetë ëndërrimtari atje më pranë hallit dhe natyrës, larg nga qyteti, ndoshta sipas tij dhe larg “nga rrëmuja dhe rrëmeti”. Vite të tëra atje, duke bubërruar mbi vjersha, mbi motivet e tij që i kishin mbushur frymëzimin e botës që kish.
Dhe u desh një shkrim i Anastas Kondos që ta thërrisnin Ndocin në Tiranë, për herë të parë nga një vend i vogël e drejt qytetit të madh.
Dhe pikërisht atëherë kur ky qytet u bë lakmia e kujtdo, ku çdo shqiptar iu turr kryeqytetit, ku lumi i makinave dhe teshave sulmoi nga të katër anët Tiranën, Ndoci u përvodh, e ashtu i heshtur dhe i zhgënjyer, mbushur me brengat e veta, mblodhi atë grusht plaçka që kishte mundur të bënte, dhe shkoi e u fut në Balldre të Lezhës, për të ardhur pas ca kohësh në qytet.
Jam munduar ta kuptoj këtë lloj stili të Ndocit për t’u adaptuar me vendet, natyrën, hapësirën dhe jetën urbane. Mes frikës dhe entuziazmit, ëndrrës dhe realitetit, tutlimit të njeriut të heshtur dhe të ditur në raport me zhurmëmëdhenjtë. Të gjitha këto më kujtonin herë romantikët e Chamberlendit, që lanë qytetin, herë “Poetti crepuscolari” që braktisën letërsinë romantike apo bukolike, Ungareti që lëshoi Italinë dhe shkoi në skutat më periferike të Brazilit, poetët formalistë që lëshuan vendet e qytetëruara dhe shkuan e u skutluan në fund të savanave.
Në një shkrim të Prof. Dr. Gianfranco Marrone, (Universiteti i Palermos), “Kulturë / natyrë, Qytet / fshat: rasti GNAC” merren në analizë dhe raportet mes Traditës dhe Modernitetit, te libri i Italo Calvino-s “Marcovaldo ovvero le stagioni in citta”, (1963). “Ky Marcovaldo kishte një sy jo shumë të përshtatshëm me jetën e qytetit. Tabela, semafore, vitrina, shenja të ndritshme, që duheshin për të tërhequr vëmendjen, kurrë nuk e ndalnin dot shikimin e tij. Përkundrazi, një gjethe që zverdhet në një degë, një pendë që ka ngecur në një tjegull, nuk i shpëtonin kurrë…”
Por pikërisht ajo bota e vogël mund të ketë brenda saj atë magjinë e madhe. S’duhet harruar kurrë arsyetimi i Lotman-it në lidhje me veprat e Leopardit, Shekspirit apo Pushkinit, se, një tekst “i vogël” lokal mund të përmbajë në bërthamën e vet një kulturë të tërë “globale”.
Ndoci patjetër që ka qenë metafora e lëvizjes së vet, ka qenë nënteksti, ka qenë mërgimi i trupit dhe shpirtit, dhe i ëndrrës së shenjtë që e kishte të mbyllur në kuvlinë e tij, e kishte ngritur në atë altarin që ka njeriu brenda vetes, që i shenjtëron idetë e tij përditë e përditë, me meshën e tij të fshehtë. Ikjet ishin një provë e vetmevetes, ishte rezistenca ndaj syrgjynit, ishte dhe arratisja drejt lirive që vetë Ndoci i perceptonte.
Një nga poetët më të mëdhenj grekë, Titos Patrikios shkruan: Kur isha fëmijë Athina ishte plot me karroca me mbishkrimin “Bëj metafora”, pra për mua metafora tregonte një transport lëndor. Dhe Ndoci mjafton të kishte me vete atë kutinë sekrete të tij, matricën e artit të të bërit zejen e vet të vargut, ujin e rëndë, dhe të mos ia luaje dhe trazoje, dhe ai s’donte t’ia dinte më. Taman ashtu si misionarët e shenjtë, që mjafton të kishin besimin brenda vetes, të kishin devotshmërinë dhe përkorjen, dhe bënin mision dhe në fund të botës po t’i hidhje.
Ecja, lëvizja, shtegtimi, arratisja nga liritë e mëdha për të fituar liritë e vogla, (që i duhen patjetër poetit për të vënë në punë evlemendin e tij atje ku ai ndihej më mirë), ka qenë sinergjia, ka qenë zanafilla e vokacionit, ka qenë nukli nga e cila Ndoc Gjetja perceptonte të gatuante botën e tij poetike personale. Gati është devizë që: “Poetët nuk mund të rrojmë dot pa udhëtuar”.
Çdo hapësirë tjetër sado e madhe i rri ngushtë lëvizjes, frymëzimeve, imazheve, ekstravagancës, muzës dhe misionit të poetit. Poetët janë vetë udha. Patrikios mendon se të gjitha veprat e mëdha janë vepra bredharakësh, mërgimtarësh, ikanakësh. Odisea, Simbad detari, Don Kishoti. “Mua për veten time, më pëlqen më shumë Don Kishoti se sa Fausti, sepse Fausti është shumë statik”.
Ndoc Gjetja u end në jetë herë si Diogjeni, me kandilin në dorë dhe i zhgënjyer e i vrarë, herë fatkeq, si çdokushi që është produkt i rrethanave, i përvuajtur, me krenarinë e tij të përkorë, me atë zërin e tij të brendshëm të krijimit, (që më shumë fliste me vetveten se sa së jashtmi), i zbehtë e i përhumbur, si çdo krijues që është më shumë në botën e ideve dhe frymëzimeve, se sa në tokën reale, (pra në një dimension tjetër), i mbushur me brenga dhe dhimbje, me mall dhe revolta, që i përcillte të gjitha me një zotnillek e klas fisniku.
Gjeografia e brendshme e tij qe me fitore dhe travaje bashkë, hapësira të pafund dhimbjesh, lëndina të vogla ku mbështeti kokën ndërgjegjja e tij e sfilitur. Dhe asnjëherë nuk iu nda rrugës, dhe atëherë kur këmbët s’e dërgonin më askund. Mbaj mend se dikund kam lexuar një thënie të Giacomo Trinci-t që më ka pëlqyer tepër: Mendoj se ka dy trajta të të endurit, ose më mirë dy forma udhëtimesh: Anën faustiane, (të endurit në kohë), dhe anën e Uliksit, (shtegtimit në hapësirë).
Ndoc Gjetja ndodhej në të dyja realitetet njëherësh.
Shegët
Nuk besoj se ka tjetër pallat në botë, (veç pallatit të fëmijërisë sime), që të ketë patur për oborr të vetëm dhe krejt të tijin, një mal të tërë të madh, mbushur plot me shegë të egra. Trupi i ndërtesës gërdallë të katërkatëshit ndante malin me qytetin. Nga njëra anë qe bulevardi i madh ku shëtisnin njerëzit, ndërsa nga ana tjetër mali i pafund, plot me shegë të egra, që ngjiteshin deri te kalaja mesjetare e qytetit të vjetër. Aty, në atë mal e kam shkuar fëmijërinë, dhe padyshim që fruti i parë që kam njohur e shijuar patjetër duhet të ketë qenë shega.
Vjeshtës, tërë ditën e humbnim duke mbledhur shegët e çartallosura, të hapura e të kërveshura, dhe duke mbushur kanatjeret tona, që pikloheshin me të kuqe nga farat e shegëve të çara. Kur kam mësuar prej tim eti se, poeti i famshëm Oskar Uailld e ka një libër me rrëfenja për fëmijë, të titulluar “Shtëpi shege”, kam patur dëshirë të fortë që ai libër të ishte për pallatin dhe fëmijërinë tonë. Më vonë, duke u rritur dhe bërë adoleshent, e ëndërroja që dhe pallati ynë e qyteti përreth, ta kishim dhe ne një libër si “Under the pomegranades tree”, (Poshtë pemës së shegës), një përzgjedhje antologjike me poezi erotike neolatine. Por s’qe e thënë. Edhe sot e kësaj dite askush nuk shkroi për ato shegë, që përherë më kujtojnë fëmijërinë dhe skenën ku unë kam kaluar ato vite të bukura.
Kam parë tek shëtiste nëpër Europën Qendrore dhe jepej qytet më qytet, filmi “Ngjyra e shegës” e Sergej Parajanovit. I pata dhuruar një bahçevani hungarez librin “Kopshti i Shegës” (përzgjedhje poemash). Pata blerë në një librari treni “Zilet e arta të shegës” të Avi Hurvitz. E dija se në botë ekziston dhe libri për fëmijë “Shtriga shegë” e Denisa Dojen, por askund nuk pashë dhe as gjeta si shegët e oborrit tim të madh, që llamburisnin me ato rruzujt e kuq të farave.
Tërë kjo shenjtëri dhe dalldi shegësh m’u kujtua sot, kur pashë një “Natyrë të qetë” të një piktori rus. Mbi tavolinën e ashpër prej druri tri kokrra shegë të çara e të hapura, dhe kokrrizat e vogla shpërndarë rreth e rrotull. Mes shegësh qe dhe një lugë, plot me farat e kuqe, të bukura e vezulluese. M’u duk si luga e Ndocit.
Shkoja shpesh te Ndoc Gjetja, sidomos në muajt e fundit, që ishte sëmurë, dhe e gjeja të mbështetur, pak të përhumbur dhe ëndërrimtar. Ishte herë me ndonjë fletë të bardhë përpara, e herë të tjera me shegët që i shkoklonte ngadalë, me duart e tij të hajthme e naziqe, gjithë delikatesë, me të njëjtin stil e mënyrë sikur po shkruante vjersha. Ndoshta e mrekullonte ky rit, çarja e shegës, hapja e zemrës së saj, heqja e cipave si këmisha nate. Bubrrimi për të ndarë farat nga trupi i butë i shegës, ndoshta i jepte ndjesinë se po shkruante poezinë. E bënte me të njëjtën ceremoni, si një akt e gjest sublim. Mblidhej e kruspullohej ngadalë nga dhimbja e trupit, dhe thoshte se vetëm shegat “I bënin derman, e qetësonin”. Shegët e kuqe rrinin përpara tij si uratët, kokrrizat e vogla si rruzaret. Shegët e kuqe kishin shenjtërinë e Ndocit.
Rrinin aty si motive të panisura poezish, të mbyllura, deri sa Ndoci i merrte ngadalë, dhe si me një dhimbje e lëmoshë, i hapte pa i vrarë, me sytë e mbërthyer atje brenda tyre, sikur atje të ishte magjia e shërimit të brinjëve që s’do t’i dhimbnin më. Nuk e di. Ndoshta në ato çaste e kishte mendjen dhe te ndonjë varg i vetmuar që fluturonte në qiellin e frymëzimit të tij, por që ligështimi nuk e linte ta bënte dot vjershë. Smeraldët e vegjël dhe të kuq të shegës i shpëtonin nga gishtat dhe hidheshin e kërcenin mbi tavolinën e tij të thjeshtë.
E vetmja gjë entuziaste e asaj dhome qenë vetëm kërcimet e atyre kuqlosheve të vogla. Ndoci i sëmurë, unë i tutluar dhe mbledhur nga dhimbja që kisha se e shikoja ashtu duke vuajtur. Pastaj, kur qetësohej, fillonte të më shpjegonte se sa të mira vinin nga shega te njeriu, më fliste për mistikën dhe vlerat kurative të saj, më tregonte për ngjarje të mëdha, që njerëz të kësaj bote, që nga antikiteti e këndej, qenë ngritur nga shtrati e në këmbë pikërisht prej shegës, kësaj kokrre të bekuar.
I kishte qejf t’i përmendte njerëzit e famshëm të botës së vjetër që kishte mundur t’i shëronte shega e kuqe alle. Mali im me shegë nuk qe shumë larg prej aty, dhe unë isha i gatshëm, t’u turresha gjithë atyre shegëve të brishta e t’ia sillja Ndocit në tavolinën ku dikur pati shkruar poezitë e tij të bukura. Por kisha frikë se kur të kthehesha nga ajo rrugë e gjatë, nuk do ta gjeja Ndocin më aty. Ndoshta do të ishte nisur për një rrugë akoma më të gjatë…